خواجوی کرمانی ملقّب به نخلبند شعرا عارف بزرگ و شاعر استاد ایران در قرن هشتم هجری است. خواجو شاعری است که تقریباً در هر نوع و قالب شعری سخن‌سرایی کرده است. خواجو در شاعری هنرورز است و به یاری سروده‌های آراسته خویش چیرگی تمام و استادی خویش را در سخن پارسی آشکارا و بی­چند و چون نمایان ساخته است. غزلیات خواجو در دیوان صنایع­الکمال به دو بخش تقسیم‌شده است یکی غزل‌هایی که در سفر گفته و «سفريات» نام دارد و دیگری غزلیاتی که در حَضَر فرموده و به «حضریات» موسوم است

 قرن هشتم عصری است که اولاً غزل عاشقانه در سیر خود در قرن هفتم با سعدی به اوج رسیده بود و دیگر از آن پیش‌تر نمی‌توانست برود و ثانیاً غزل عارفانه در سیر خود در قرن هفتم با مولانا به اوج خود رسیده بود. ازاین‌رو در قرن هشتم به‌صورت طبیعی جریان تلفیق این دو نوع غزل پیش آمد که جریان تازه‌ای بود. اکثر شاعران مهم قرن هشتم شاعرانی هستند که به هر دو شیوه‌ی غزل عارفانه و عاشقانه توجه دارند. ما به این شاعران، شاعران گروه تلفیق می‌گوییم. در تمام شاعران گروه تلفیق این خاصیت هست که به سعدی توجه دارند و الهام‌بخش حافظ‌اند.

خواجوی کرمانی بدون شک یکی از بزرگ‌ترین استادان سخن پارسی است که در همه پیکره‌ها و کالبدهای شعر پارسی به استادی تمام طبع آزموده و شاعری کرده است؛ اما آنچه درباره‌ی این سخنور توانا می‌توان گفت این است که خواجو آن آوازه‌ای را که درخور اوست در پهنه ادب فارسی ایران نیافته است و شاید دلیل آن زندگی او در روزگار یکی از بزرگ‌ترین سخنوران ایران و جهان، حافظ است. اگر خواجو هم‌زمان با خواجه نبود ارزش سروده‌های او آن‌چنان‌که می‌سزد آشکار می‌شد. با نگاهی فراگیر می‌توان برآن بود که خواجو در شاعری هنرورز است و به یاری سروده‌های آراسته و برساخته‌ی خویش چیرگی تمام و استادی خویش را در سخن پارسی آشکارا و بی­چندوچون نمایان ساخته است.

بررسی و شرح غزلیات خواجو باعث می‌شود که اندیشه‌ها، افکار، عقاید و شیوه‌ی سخنوری، آرایش کلام و زیبایی‌های ادبی سروده‌های این شاعر بزرگ بهتر شناخته شود.

خواجو با شعر بیشتر سخن‌سرایان فارسی آشناست. غزل خواجو تلفیقی از غزل عاشقانه و عارفانه است، یعنی آمیزه‌ای از عشق و تصوف. زبان خواجو روان است و ذوق و ابتکارات شخصی خود را نیز در غزل نمایان ساخته است. افکار و اندیشه خواجو به قصیده‌های خاقانی و بیش از همه به عارفانه‌های سنایی، قصه‌های نظامی و عاشقانه‌های سعدی معطوف است. توجه به اشعار این شاعران بزرگ، شعر او را زیبا و دل‌نشین کرده است. پند و موعظه از عبارات می‌جوشد و تا اعماق روح خواننده نفوذ می‌کند. غزل‌های خواجو عاشقانه و شورانگیز و مقدار کمی عارفانه است.

خواجو به صنایع لفظی توجه بسیار داشته و غزل‌های او پر از صنایع بدیعی است و در شعر خود از آن‌ها به‌وفور بهره جسته و سخن و کلام خود را بدان آراسته است. جناس و انواع آن از فراوان‌ترین نوع صنایع بدیعی است که در سروده‌های شاعر می‌توان یافت. تکرار کلمات به‌وفور در اشعار شاعر نمایان است. استفاده از کلمات در معنای غیرحقیقی آن‌ها مجازها و کنایات زیبایی را در اشعار خواجو به وجود آورده و استعداد و خلاقیت هنری وی را نمایان ساخته است. دیگر از صنایع شعری که موردتوجه خواجوست، ایهام تناسب و مراعات‌النظیر است و در این صنعت موفق است. اشاره به داستان‌ها و منظومه‌های عشّاق معروف مانند لیلی و مجنون، شیرین و فرهاد، خسرو و شیرین، یوسف و زلیخا، دعد و رباب، گلچهر و اورنگ ایهام‌های تناسب و مراعات‌النظیر زیبایی در سروده‌های خود به وجود آورده است.

اصلی‌ترین عنصر خیال شاعرانه در شعر خواجو تشبیه است. تصاویر زیبایی که شاعر با کمک تشبیه ساخته است، شعر را در ذهن خواننده مؤثر و پایدار ساخته است. استعاره هم در ذهن شنونده اثر خاصی باقی می‌گذارد و در غزلیات او کاربرد زیادی دارد. تخیل و دقت و باریک‌اندیشی و یافتن ارتباطات دور از ذهن از ویژگی‌های است که خواجو در اشعار خود به بهترین شکل ممکن به‌کاربرده است.

سخن خواجو همراه با مضامین اخلاقی و اندرزی و فضای فکری و محتوای عاشقانه و عارفانه توأم با آرایه‌های ادبی و صنایع معنوی و بدیعی، زیبا و دل‌نشین است و این حس را در خواننده پدید می‌آورد که با استادی ادیب و ماهر روبه‌رو است.

کاربران گرامی می توانید فهرست و قسمت برگزیده کتاب بهشت وصل به صورت رایگان دانلود فرمایید.

دانلود برگزیده کتاب